دکتر حامد حاجیحیدری؛ فقط ایدهای برای تأمل بیشتر
▬ در سال ۱۰۵۰، اروپا وارد دورهای از تحولات عظیم و سریع گردید؛ در این هنگام دورهی طولانی مهاجرتهای ژرمنها و آسیاییها به نهایت مشخصی رسید و اروپا از اسکان جمعیتی ثابت بهرهمند شد؛ گسترش جمعیت در حد قابل توجهی آغاز گردید و تداوم یافت. زندگی شهری، اکنون، رشد و توسعهی قابل توجهی پیدا کرد. تجدید حیات شهرهای پرتوان و نیرومند و محل رونق تجارت، همواره مساعد تبادل افکار است و تأسیس دانشگاه پاریس که از جمع آمدن دانشگاه حقوق و الهیات و ادبیات، تشکیل شده بود تأثیر شگرفی بر روند تحولات به جای گذارد.
▬ هدف از برنامههای آموزشی در دانشگاه پاریس جلوگیری از خطری بود که بسط و توسعهی بیش از حد اصول منطق دیالکتیک به حوزهی مباحث الهیاتی برای الهیات پدید آورده بود. دیالکتیک تنها باید در حدود اُرغنون مورد استفاده قرار میگرفت. به این معنا که فلسفه خلاصه و محدود میشود به فن بحث و استنتاج نتایج از مقدمات موضوعه از طرف دینمداران. بنا بر این، فلسفه باید بیشتر یک سازهی منطقی میبود تا یک دستگاه شناختی. سازهای منطقی که اصول دین را به فروع آن بسط میداد، بدون آنکه عقل را معتبر به ایجاد هیچ مبنای مستقلی بداند.
▬ قرن سیزدهم میلادی صحنهی برخوردها و تعارضات بر سر راه این مساعی بود. منازعهای میان کسانی که برای فلسفه مقامی کاملاً انسانی و صرفاً مبتنی بر عقل میجستند و دستگاه پاپی که در جهت تأمین وحدت مسیحی انحصار تمام آموزشهای عالی عقلی را به دست داشت. این تعارضها بویژه به علت شناسایی کامل آثار ارسطو شدت یافت. این شناسایی توسط ترجمههایی که از زبان عربی یا از اصل یونانی صورت گرفته بود، در مقابل، فکر فلسفی جولانگاهی باز کرد و برای نخستینبار، فکر کافرانی را مستقیماً مکشوف ساخت که به هیچ وجه به واسطهی تلاقی با فکر دینی مسیحی، تغییر نکرده بود و اصالت خود را حفظ کرده بود. از اواسط قرن دوازدهم به توصیهی کشیش ریمون، مدرسهی مترجمان به ترجمهی آثاری از ارسطو از زبان عربی پرداخت. به علاوه، آثار شارحان مسلمان و یونانی و یهودی مانند الکندی، فارابی، ابنسینا و ابن جبرول و از جمله ابن رشد ترجمه شد. از نظر الیور لیمن نفوذ فلسفهی یونان به جهان مسیحی اساساً از طریق جهان اسلام ممکن شد. در این میان از نظر او ارزشمندترین فیلسوفان، شارحانی مانند ابن رشد بودند که تبیین دقیقی از اندیشههای ارسطو ارائه میدادند. این رویکرد منجر به آن «ابن رشدیسم رادیکال» یا «تئوری واقعیت دوگانه» شد. بر اساس چنین دیدگاهی گزارههای دینی و فلسفی با یکدیگر ناسازگار و در عین حال، هر دو درستاند. چنین برداشتی واقعاً از استدلالات ابنرشد برنمیخیزد، اما، این برداشت تأثیر مهمی در جدایی فلسفه از دین در فلسفهی اروپایی نهاد. ابنرشد در واقع، استدلال کرده بود که دین و فلسفه شیوههای مختلفی برای رسیدن به هدفی واحد (رستگاری) هستند و تفاوت و تناقض آنها تنها در ظاهر امر است و در باطن وحدتی است نهفته. از منظر او این تنها فیلسوف است که میتواند دریابد که چگونه این دو رویکرد متفاوت میتوانند عقلاً با هم آشتی کنند و معتقدان به دین با چنین فلسفهای هیچ مشکلی نخواهند داشت. چنین باورداشتی هم بدگمانی به فیلسوفان غیردینی، و هم پستشماری معتقدان غیراستدلالی دین را موجب میشد. از این دیدگاه هم فلسفهی غیردینی، و هم ایمان غیراستدلالی از طریق باریکبینی فلسفی قابل حل بود.
▬ فلسفهی ارسطویی با نشان دادن ضعف فلسفههای دیگر قدرتمند مینمود. فلسفهی ارسطو صرفاً یک منطق بحث نبود. این دستگاه شامل طبیعیات، و منضم به آن، الهیاتی بود که عالمی ناسازگار با حیات مسیحی افلاطونی آگوستینی به نمایش میگذارد. از آنجا که ارسطو به پژوهش تجربی در مقابل، شهود تأکید میورزید، ارسطوگرایی مورد تهدید کلیسا قرار گرفت. شواهد نشان میدهد که برداشت مسیحیان از نظرات ارسطو بسیار سکولار بوده است حال آنکه فلاسفهی مسلمان با موفقیت توانسته بودند تا نظام فلسفی او را با اعتقادات توحیدی اسلامی منطبق سازند. در این برداشت قرن سیزدهمی از ارسطو، عالم ازلی و غیر مخلوق است و خدا فقط محرک فلک ثوابت است و عنایت و شناخت او هرگز دنیای تحت قمر را در بر نمیگیرد؛ نفس فقط صورت تن سازمند است و با آن زاییده میشود و میمیرد و طبعاً هیچگونه سرنوشت و تقدیر ماوراء طبیعی نخواهد داشت. طبیعیات ارسطو نیز با علم هیأت قرون وسطایی همخوانی نداشت. هر چند که گمان نمیرود چنین برداشتی از دید جامعی در مورد آثار ارسطو و یک بررسی تطبیقی روی آراء او حاصل شده باشد، در عین حال، این برداشت بود که موتور محرک انهدام ایمان مسیحی بود که تا آن زمان با رویکرد آگوستینی سر پا مانده بود.
▬ آلبرت کبیر تأثیر طبیعیات ارسطو را خطرناک اعلام کرد. در ۱۲۱۱ مجلس متکلمان مسیحی در پاریس آموزش طبیعیات ارسطو را منع کرد و نمایندهی پاپ نیز در ۱۲۱۵ آموزش طبیعیات و مابعدالطبیعهی ارسطو را در دانشگاه پاریس ممنوع کرد. با این همه در سال ۱۲۵۵ طبیعیات و مابعدالطبیعهی ارسطو جزء برنامههای دانشکدهی ادبیات بود و از این زمان به بعد بود که نه به نظرات ارسطو، بلکه به کسانی که از ارسطو برداشتهای ضد دینی داشتند توجه شد.
▬ در این زمان افرادی مانند دومینیکوس گوندیسالینوس طرحی کاملاً جدید ارائه کردند که در آن الهیات به عنوان بحث دربارهی محرک ثابت، فیزیک به مثابهی تحقیق در اجسام متحرک و علمالنفس به عنوان بررسی صورت جسمی سازمند در نظر گرفته شده بود. این تصویر تمام عیار و در عین حال، زودهنگامی از سر برآوری یک رویکرد تماماً سکولار از مبنای ارسطویی در مقابل، تصور آگوستینی از واقعیت بود.
تحول ابنرشدیسم و توماس آکوییناس
▬ در جریان مجادلات میان طرفداران ارسطو و آگوستین افلاطونی، شکاف قاطعی در دستگاه مسیحی میان دومینیکنها و فرنسیسکنها پدید آمد. فرانسیسکنها از افکار و آراء آگوستین قدیس متأثر بودند و نمایندهی آنان بنآوانتور بود و دومینکینها متأثر از فلسفهی ارسطو بودند که نمایندگان ایشان آلبرت کبیر و سن توماس آکوییناس بودند. البته، در درون این فرقهها نیز وحدت منسجمی حاکم نبود، چرا که، بنآوانتور چندان هم از ارسطو بری نبود و همچنین، آکوییناس نیز چندان با برخی صبغههای ابنرشدی ارسطوگرایی که با اصول عقاید مسیحی متصادم بود سر سازگاری نداشت. در همین حال از درون فرقهی دومینیکن نیز حملاتی به آلبرت کبیر و آکوییناس صورت میگرفت.
▬ آکوییناس در قضاوت در مورد تفاوت موضع فیلسوف و مؤمن مسیحی بر آن است که فیلسوف در مخلوق، آنچه شایستهی آن برحسب اقتضای طبیعت خاص آن است را ملحوظ میدارد و مؤمن مسیحی در مخلوق، آنچه شایستهی آن است، از آن جهت که ارتباط با خدا دارد را منظور میکند. چنین تبیینی نفوذ وسیع ابنرشد را در اندیشههای آکوییناس نشان میدهد هر چند که آکوییناس کتابی در نقد ابنرشدیسم نوشته است. جالب اینکه بنآوانتور نیز طبیعت را همچون کتاب مقدس ثانی مینگرد که کنه آن همان پیشرفت روحی آگوستینی است. این نیز نفوذ سنگین ابنرشد را میرساند. تا این حد نفوذ ابنرشد حیرتآور است، چرا که، ابن رشد در میان فلاسفهی مسلمان فیلسوف چندان قدرتمندی به شمار نمیرود و احتمالاً، عمدهی نفوذ او به دنیای مسیحی به علت نزدیکی مکانی او در اسپانیا به قلمرو مسیحی بوده است.
▬ نفوذ ابن رشد به آکوییناس بویژه میتواند به این دلیل باشد که آکوییناس نزد آلبرت پادوا که یک ابنرشدی بود درس خواند. فلسفه نزد آلبرت و آکوییناس، دیگر نوعی تأمل دربارهی امور مربوط به ایمان و سعی برای فهمیدن حقایق ایمانی نیست. از این منظر قضاوتهای بشر دربارهی واقعیت ناشی از دو سرچشمهی کاملاً متمایز است؛ یکی عقل آنگاه، که مربوط به حقایقی است که در قلمرو بحث فلسفه و مخصوصاً راجع به طبیعیات است، و دیگری حجیت و نقل دربارهی مسائل خداشناسی است. آکوییناس میان این دو سرچشمه توافقی ملاحظه میکند، چنانکه «حقیقت، حقیقت را طرد نمیکند». از نگاه آکوییناس با اینکه فلسفه با رعایت موازین عقل گام برمیدارد، ایمان را برای تقویت خود ضروری میبیند، زیرا، که ایمان نه فقط حافظ فلسفه از ارتکاب خطاست، بلکه فلسفه را به طرف حقایقی که باید غایت و منظور آن باشد، توجیه و راهنمایی میکند. این مقام رفیع به عقل که از سوی آکوییناس به رسمیت شناخته میشود با دادن صبغهای نوافلاطونی به نظرات ارسطو توجیه میشود که عقل انسانی را چون صورت خیالیای بسیار ناقص از عقل الهی تصور میکرد. پس، عقل انسانی جلوهای از عقل الهی است. منظور آکوییناس از عقل انسانی بویژه عقل ارسطویی بود. عقلی که روش فهم او بیش از آنکه شهود افلاطونی آگوستینی باشد، اقدامی در چهارچوب عقلانیت تجربی و حسی و حداکثر قیاسی است. آکوییناس موفق شد تا با به رسمیت شناختن تجربیات حسی در کنار حفظ ایمان راستین، ارسطوگرایی را با آموزههای کلیسایی تلفیق کند. بدین ترتیب قدرت فکری دستگاه ارسطویی در خدمت اعتبار کلیسا قرار گرفت و از منطق ارسطویی برای اثبات مفهوم آگوستینی از گناه نخستین و محرومیت از رحمت الهی استفاده شد. این سنتز موضوع کتاب اصلی آکوییناس، خلاصهی الهیات بود.
▬ نظرات سیاسی آکوییناس بازتاب دیدگاههای کلی فلسفی اوست. او عقل انسانی را نه در عرض عقل الهی که در طول آن و جلوهای از آن تلقی میکند. به همین نسبت معتقد است که حق انسانی و حق الهی در طول هماند. او میگوید: «حق الهی که ناشی از لطف است حق انسانی را که ناشی از عقل طبیعی است، از بین نمیبرد». حق انسانی مبتنی بر تمایلات طبیعی است، هر چه یک تمایل طبیعی ارضاء شود، در واقع، خیری به شمار میرود و جامعه وسیلهای است برای ارضاء این تمایلات. آکوییناس ارسطووار میگوید: غایت جامعه همان خیر مشترک اعضای آن است؛ یعنی، غایت مشترکی که طبیعت تمایلات طبیعی آنان مقتضی آن است؛ هر کس مجاز است که در محدودهی خیر مشترک و مصلحت عموم، در پی خیر و صلاح خود باشد، یعنی، آنچه تمایلات شخصی وی را با توجه به تفاوت نحوهی این تمایلات در هر کس ارضاء میکند.
▬ مرتبط با مسألهی حق طبیعی و مصلحت عام، مسألهی قانون طبیعی برای آکوییناس مطرح است. قانون طبیعت آن است که خیر و صلاحی را مقرر میدارد که در اصول، میان تمام موجودات برخوردار از عقل مشترک است، هر چند که در عمل با موانعی ناشی از شهوات و عادات جاری مواجه میشود؛ در عین حال، نمیتوان اصول آن را که پیوستهی طبیعت است از قلب آدمی زایل کرد، اما، چه کسی باید این قوانین را کشف و اجرا کند. «قانون به معنای خاص و حقیقی و اصلی، راجع به خیر عمومی است، حال بر عهدهی جملهی مردم یا یک شخص از طرف آنهاست که امری را بیاورد که به خیر و صلاح عموم است. پس، مقرر کردن قانون به عهدهی جمع یا به عهدهی قائممقام جمع است، چون در همه جا تنظیم امور به منظور غایتی، با آن کس است که آن غایت برای اوست».
▬ از اینکه سرچشمهی قدرت همواره ارادهی مردم است، این نتیجه برنمیآید که این اراده حتماً درست و صواب است؛ آکوییناس بر آن است که وصول به عدالت ممکن نیست مگر با حکومتی مختلط که در آنجا «یک نفر برحسب فضیلتی که دارد در رأس همه قرار گیرد، و تحت ریاست وی اشخاص، بسته به فضایلشان، اعمال قدرت کنند، با این همه، در آنجا چنین سلطه و قدرتی متعلق به همگان است، هم از این جهت که این اشخاص ممکن است از میان همگان انتخاب شوند، و هم از این جهت که این اشخاص را همه انتخاب کردهاند».
▬ برحسب نظر آکوییناس همان گونه که طبیعتی جسمانی وجود دارد با قوانین ثابت، همان گونه یک طبیعت انسانی هست که قواعد کردار و رفتار را تعیین میکند، پس، همچنین، یک حق انسانی کاملاً معین و معلوم وجود دارد که سرچشمهی روابط اجتماعی میان مردم است؛ این قسم کل و همهی طبیعت فیزیک و طبیعت اخلاقی و طبیعت اجتماعی، تراویدهی عقل طبیعی انسان است، اما، مانند آنچه مربوط به فیزیک و طبیعیات است، عقل طبیعی ممکن نیست که به قضیهی حقیقی برسد که مخالف و ضد ایمان باشد، اگر چه این ضدیت همانا خطای این قضیه را با اطمینان کامل نشان میدهد، به همین وجه در زمینهی عمل خیر طبیعیای که انسان در جامعه جست و جو میکند ممکن نیست که در هیچ مورد مخالف باشد با خیر فوق طبیعی، که به وسیلهی وحی به او پیشنهاد شده و مخالف باشد با خیر فوق طبیعی، که به وسیلهی وحی به او پیشنهاد شده و مخالف باشد با تمام اوضاع و مقتضیات این خیر، یعنی، با دستگاه کلیسایی که مطابق اوامر الهی مقرر گشته است. به همان نحو که ایمان حد و راهنمای عقل است، در اینجا نیز کلیسا حد و راهنمای دولت است که به خودی خود غیردینی است، اگر در چهارچوب ایمان عمل نکند. بدینسان، آکوییناس هر قانونی را که قدرت دنیوی را در خدمت کلیسا قرار دهد تأیید میکند.
مآخذ:...
هو العلیم