دکتر حامد حاجی‌حیدری؛
فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
فی‌الجمله این که: (۱) در سطح ملی و در سطح جهانی، آن چه می‌تواند بحران اقتصادی و اجتماعی و «رکود» را تسکین دهد، رفع مشکل انرژی و تضمین دسترسی به انرژی ارزان و پاک است، و (۲) در بلندمدت، یک روند برنامه‌دار و مستحکم اخلاقی برای «تقسیم فراغت» در میان انسان‌ها، و «تقسیم کار» میان ماشین‌ها، اولویت برنامه‌های توسعه خواهد بود.
░▒▓ تز ۱.
▬ سال‌هاست که ذهن‌ها در تحلیل بحران اقتصادی عمیقی که از ۱۹۹۷ تا کنون، به تناوب، گریبان جوامع مختلف و اقتصاد جهان را گرفته است، سرگرم بالا و پایین کردن سه متغیر «تورم» و «رکود» و «بهره‌وری نیروی کار» هستند؛ و نتیجه‌ای چندان به دست نمی‌آید.
▬ در پارادایم اقتصادی که با آدام اسمیت گشوده شد، و در آن بر «کار» به عنوان منشأ اصلی ثروت ملل تأکید گردید، سه متغیر «تورم» و «رکود» و «بهره‌وری نیروی کار»، موازنه‌های اصلی را ایجاد می‌کردند.
▬ ولی امروز،...
▬ اما اکنون، دیگر این موازنه‌ها جواب‌گو نیستند. دقیقاً چه روی داده است؟
░▒▓ تز ۲.
▬ به نظر می‌رسد که بحران انرژی در جهان، تأثیر عمیقی بر این آشفتگی داشته است. البته که این درست است. در واقع، بحران انرژی که از جنگ خلیج فارس آغاز شد و بعد هم با نبردهای پیش‌دستانه پس‌آیند واقعه یازدهم سپتامبر وخیم‌تر شد، مستقیم و غیر مستقیم، خسارت سنگینی بر روند اقتصادی و انسانی جهان بر جای گذارد (و این را هم باید به سیاهه جنایات امریکا افزود).
▬ ولی،...
░▒▓ تز ۳.
▬ اما، برداشت من این است که ما با یک واقعیت ریشه‌ای‌تر مواجهیم که عمق عمیق بحران‌های اقتصاد جهانی را موجب شده است؛ این که حضور فزاینده ماشین‌ها در فرآیند تولید نادیده گرفته شد، و البته در آن وقت معاصر آدام اسمیت کم و بیش قابل نادیده گرفتن هم بود.
▬ ماشین‌ها،...
▬ ماشین‌ها،...
░▒▓ تز ۴.
▬ ملهم از برونو لاتور، باید اذعان کنیم که ماشین‌ها، امروز، نه تنها شرکای کنش اجتماعی هستند، بلکه سهم‌شان از نیم فزون‌تر گشته است، و باید سهمی بسزا برای آن‌ها در تحلیل‌های اجتماعی و اقتصادی گشود.
▬ چگونه؟ ...
░▒▓ تز ۵.
▬ اقتصاد باید بر مبنای «کار انسان» و «کار ماشین»، مجدداً معماری شود.
▬ معقول نیست که انسان، ماشین را از آن روی که جا را برای کار انسان تنگ می‌کند، خصم بپندارد و از «اقتصاد کاربر» در مقابل «اقتصاد ماشینی» دفاع کند؛ بلکه باید ماشین را به عنوان دستاورد تمدن انسانی، به عنوان وسیله‌ای برای گشودن میدان «فراغت» برای انسان مغتنم شمرد.
▬ او که ماشین را خصم انسان می‌پندارد، جوهر انسان را در کار مادی می‌بیند، غافل از آن که اشرف عمل انسان، حکمت‌اندوزی و خیرخواهی و نیک‌کرداری است.
▬ ارسطو، فیلسوف، آن مردم حکیم، به دنبال گشودن مجالی برای آتنی‌ها بود، تا آن‌ها را به «فراغت» به مفهوم «حکمت‌اندوزی» مشغول دارد. آن وقت، بردگان، چنین مجالی را برای آتنی‌ها می‌گشودند، و امروز، این امکان پدید آمده است تا آرزوی ارسطو با ماشین‌ها محقق شود.
▬ ولی، ...
░▒▓ تز ۶.
▬ اما، مهم‌ترین مانع بر سر راه این اقتصاد جدید که بیش از پیش به سوی «کار ماشین» سوق پیدا می‌کند، مسأله «انرژی» است. برداشت من این است که اقتصاد جهانی خود به خود، در حال حرکت در مسیر جایگزینی کار ماشین به جای کار انسانی، و افزایش فراغت انسانی، بود، ولی، بحران انرژی از ۱۹۹۷ به بعد آن را متوقف کرد.
░▒▓ جمع‌بندی
▬ در یک جمع‌بندی، معتقدم که در سطح ملی و در سطح جهانی، آن چه می‌تواند بحران اقتصادی و اجتماعی و «رکود» را تسکین دهد، رفع مشکل انرژی و تضمین دسترسی به انرژی ارزان و پاک است، و در بلندمدت، یک روند برنامه‌دار و مستحکم اخلاقی برای «تقسیم فراغت» در میان انسان‌ها، و «تقسیم کار» میان ماشین‌ها، اولویت برنامه‌های توسعه خواهد بود.
هو العلیم
