برداشت
آزاد از سمیرا اصغرپور سارویی؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
▬ مأذنه از مهم‌ترین عناصری است که جایگاه مهم و ویژه‌ای در معماری مساجد ایرانی در دوران اسلامی دارد. مخلصی در کتاب معماری ایران در دوره اسلامی مأذنه را این‌گونه معرفی می‌کند: «مأذنه یا منار به معنی جای نور و نار و در اصطلاح، بنایی بلند و گاهی اوقات باریک که در کنار مساجد و بقاع متبرکه جهت گفتن اذان یا به عنوان میل راهنما در کنار جاده‌ها، مساجد، کاروانسراها، مدارس و دارالضیافه‌ها احداث شده است. به علت روشن نمودن چراغ یا آتش برفراز آن جهت راهنمایی در شب به مأذنه یا محل نور موسوم شده است».
▬ بنا بر فرهنگ نظام (منار: جای نور، برج مانندی که برای نشان دادن راه و سرحد سازند و نیز ستون یا برج مانندی که در مسجد سازند و مؤذن بر بالای آن اذان گوید) داعی الاسلام، فرهنگ نظام، جلد ۵
▬ دو اثر بازمانده از دوران اشکانی و ساسانی که بر شاهراه‌های استان فارس قرار داشته‌اند که معمولاً، بر فراز آن‌ها آتش می‌افروخته‌اند و به این وسیله گم کرده‌های راه را متوجه مسیر می‌کرده‌اند. آتشدان سنگی بر فراز میل اژدها یا برج نورآباد ممسنی موید این امر است. شاید وجه تسمیه نورآباد هم بر این اساس بوده است.
▬ مأذنه در اصطلاح کنونی بنایی است که جهت اذان گفتن به کار می‌رود، به همین جهت در دوره اسلامی مأذنه نام مأذنه نیز به خود گرفته است. ولی، این نام مستلزم صعود مؤذن بر فراز آن نبوده است، بلکه مؤذن عموماً در محل مناسب‌تری در مسجد اذان می‌گفته است. دکتر زکی محمد دانشمند مصری معتقد است که مأذنه‌های ایران به واسطه ارتفاع برای اذان گفتن به کار نمی‌رفته‌اند و مؤذن بالای بام مسجد اذان می‌گفته است، در واقع، این مأذنه‌ها برای زینت بنا به کار می‌رفته است.
░▒▓ مأذنه‌ها در تاریخ پیش از اسلام
▬ یقیناً تاریخچه مأذنه به پیش از اسلام بر می‌گردد، اما، متأسفانه از آثار و علائم مأذنه‌های قبل از اسلام تعداد اندکی در ایران باقی مانده است. در حال حاضر در کنار مأذنه‌های قبل از اسلام در ایران نشانه‌ای از ساختمان دیده نمی‌شود.
▬ قدیمی‌ترین مأذنه یا برج راهنمای موجود میل نور آباد، معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان در غرب نور آباد ممسنی فارس قرار گرفته است. این میل دارای حدود هفت متر بلندی بوده و قاعده و تمام بدنه آن با سنگ‌های سفید تراش منظم داده شده است. پلکان میل اژدها در درون برج قرار دارد و بر بالای آن آتشدان سنگی جای داشته است.
▬ از زمان ساسانیان نیز مأذنه‌ای با خصوصیات متفاوت با مأذنه فوق بر جای مانده است که اکنون، در مرکز شهر باستانی فیروزآباد به صورت توده جسیمی از سنگ و گچ خودنمایی می‌کند. مأذنه به صورت چهار ضلعی ساخته شده با پلکانی که بر بدنه بیرونی مأذنه احداث شده بود به بالای آن نیز می‌رفته‌اند. ارتفاع مأذنه که در ابتدا بیش از ۳۳ متر بوده است در حال حاضر ۲۶ متر است. ابعاد مأذنه در پایین بیش از ۱۱ متر است و هر قدر بدنه مأذنه بالاتر می‌رود از پهنای آن کاسته می‌شود. با آن‌که ویرانی بسیار به بنا راه یافته است، امروزه، پایه مرتفع و قطور آن در وسط ویرانه‌های فیروزآباد بر افراشته است و از مسافت دور جلب نظر کند. این بنا از این نظر، که تنها مأذنه بر جای مانده از قبل از اسلام با تمام خصوصیات می‌باشد از نظر تاریخ معماری منحصر به فرد و دارای اهمیت بسیار است.
░▒▓ مأذنه‌ها در تاریخ پس از اسلام تا دوره قاجاریه
▬ اگر گفته گیرشمن مبنی بر این‌که مأذنه مسجد شوش در قرن اول هجری یعنی، هم‌زمان با مسجد جامع دمشق ساخته شده است درست باشد بدون تردید می‌توان گفت که این مأذنه جزو اولین مأذنه‌هایی است که در ایران بعد از اسلام به عنوان مأذنه در کنار مساجد جلوه‌گر شده است. مأذنه مسجد شوش دارای بدنه‌ای استوانه‌ای بوده است و پلکان از داخل داشته است.
▬ قرن سوم هجری معماری ایران شاهد پیدایش اولین مأذنه آجری است، خصوصیات مهم این عنصر معماری این است که به صورت میل ساده و منفرد به عنوان میل راهنما و گاهی متصل به مسجد بوده است.
░▒▓ مأذنه میل اژدها، دوره اشکانی
▬ از مأذنه‌های به جای مانده از دوران قبل از اسلام با طرح‌های مربع چون مأذنه فیروزآباد و مأذنه نور آباد روبه‌رو هستیم لیکن بعد از اسلام مأذنه‌ها عموماً به صورت مدور ساخته شده است و در بدو امر مأذنه‌ها در نقشه مساجد مستتر نبودند و هم‌چون برج‌های مجزای فاقد محل در مجتمع مسجد عمل می‌کردند. به این ترتیب، که از قرن اول تا پنجم هجری قمری مأذنه به صورت منفرد و گاه وصل به بنا و گاه با فاصله از بنا ساخته می‌شد یا احداث بنا و مسجد در اطراف آن در دوره‌های بعد صورت می‌گرفت. از نمونه اول یعنی، مأذنه منفرد به مأذنه خسروجرد و مأذنه سلجوقی سمنان و از نمونه دوم، یعنی، مأذنه متصل به بنا به مأذنه ارسلان جاذب، میل قاسم آباد در سیستان و بلوچستان و از نمونه سوم یعنی، با فاصله از بنا به مأذنه مسجد میدان ساوه و مأذنه گلپایگان می‌توان اشاره کرد.
▬ مأذنه در معماری ایران پس از اسلام از مقام ویژه‌ای برخوردار است جنبه تزیینی آن در ایران به سرعت شدت گرفت، به گونه‌ای که محلی برای نمایش انواع هنرهای تزیینی از جمله آجرکاری و کاشی کاری شد.
▬ ساختن مأذنه در زمان سلجوقیان در سطح بسیار گسترده‌ای توسعه و تکامل یافته که از اهمیت خاصی برخوردار است. در این دوره ایجاد مأذنه به صورت نشانی از مسجد و هم‌چنین، راهنمای کاروانیان به شهر، رواج فوق‌العاده‌ای داشت که در طرز بنای آن‌ها نیز دگرگونی‌هایی پیدا شده است.
▬ در دوره مغول و تیموریان ایران دست‌خوش حوادث و ویرانی بسیار شد، اما، بعد از مدتی با کمک وزرای لایق و مدبر در اماکن مذهبی و مساجد مأذنه‌های بلند ساخته شد با این تفاوت که مأذنه‌های قرن هشتم به بعد عمدتاً زوج بوده‌اند که بر فراز ایوان قرار داشته‌اند. بر عکس، دوره مغول که مأذنه از قسمت پایین تا لب ایوان در بنای مسجد یا مقبره مخفی بود. بیشتر مأذنه‌های دوره تیموریان به صورت آشکار در کنار ایوان همراه آن یا جدا از آن احداث می‌شود و تزئینات این مأذنه‌ها به صورت کاشی کاری و معلقی بوده است. از مأذنه‌های دوره ایلخانی می‌توان به مأذنه‌های مسجد جامع مظفری کرمان، سلطان‌بخت آغااصفهان و از مأذنه‌های دوره تیموری به مأذنه‌های مسجد گوهرشاد اشاره کرد.
░▒▓ مأذنه منفرد خسروجرد، دوره سلجوقی
▬ مأذنه‌های ایران را می‌توان به دو دسته منفرد و زوجی تقسیم کرد. مأذنه‌های منفرد مأذنه‌هایی دارای بدنه بلند و کشیده هستند، مأذنه‌های استوانه‌ای از این دست اغلب دارای بدنه‌ای ساده با تزئینات اندک هستند، مأذنه گلپایگان از این دست است، اما، شکل دیگر از این مأذنه‌ها به صورت مخروطی شکل هستند که غالباً کشیده و به صورت مخروط ملایم و موزون هستند، به عبارت دیگر، سطح قاعده مأذنه در پایین از مقطع فوقانی آن بزرگ‌تر است و این امر باعث ایستایی بیشتر مأذنه می‌شود برای نمونه، مأذنه‌های دامغان و سمنان، بسطام و ساربان در اصفهان را می‌توان مثال زد. در مورد دیگری از این مأذنه‌ها می‌توان به مأذنه‌های منشوری شکل اشاره کرد که طرحی چند ضلعی است که هرچه رو به بالا می‌رود از قطر قاعده آن کاسته می‌شود، مأذنه بلند و زیبای مسجد جامع نائین از آن جمله است.
▬ از زمان صفوی تا دوره قاجار معماری مأذنه رو به افول رفت. تعداد این مأذنه‌ها ناچیز و فقط مأذنه آجری ساده مسجد جامع بروجرد که از آثار زندیه است باقی مانده است که اطلاعات جامعی به ما نمی‌دهد. در دوره قاجار منار پامنار، حضرت شاه عبدالعظیم و حرم حضرت معصومه و مدرسه سپه‌سالار قدیم در اختیار است، اما، بیشتر مأذنه‌ها کوتاه هستند.
░▒▓ نتیجه‌گیری
▬ ساخت مأذنه‌ها در دوره پس از اسلام در ایران متأثر از میل‌ها و برج‌های راهنمای پیش از اسلام بوده است. حالت منفرد و مجزای مأذنه‌ها در دوران اولیه پس از اسلام و ادامه آن تا دوره سلجوقی مقارن با قرون پنجم و ششم هجری قمری از جمله (منار خسروجرد) ادامه سنت دیرین پیش از اسلام است که علاوه بر کارکرد میل راهنما نقش عبادی مساجد به عنوان جایگاه گفتن اذان را به عهده داشته است. به جرأت می‌توان گفت احداث مأذنه در دوره سلجوقی به اوج تکامل خود می‌رسد و با گذشت زمان در این دوره و دوره‌های بعد تطوراتی به آن راه یافته و بر تزئینات بدنه آن علاوه بر آجرکاری، کتیبه و کاشی‌کاری افزوده شده است. مأذنه‌ها در قرن پنجم هجری قمری به بعد نقش تزئینی بنا به خود گرفته و بر نقشه مساجد اضافه شدند و از حالت منفرد به حالت زوجی درآمدند. در دوران تیموری مأذنه‌هایی با ارتفاع زیاد ساخته شدند و در دوران صفوی بدنه مأذنه‌ها به نقش‌ها و تزئینات بی‌شمار آراسته شد و از این دوره به بعد مأذنه‌ها سیر نزولی خود را سپری کردند. از دوران زندیه و افشاریه مأذنه‌های بسیار اندکی باقی مانده است و در دوره قاجار از ارتفاع مأذنه‌ها کاسته شد؛ لذا، اوج تکامل معماری مأذنه‌ها را می‌توان مقارن با دوران سلجوقیان در ایران دانست.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم
