دکتر
سهراب دل‌انگیزان؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
▬ «عدالت» یکی از کلمات سهل و ممتنع است. سهل است چون خیلی‌ها فکر می‌کنند آن را فهمیده‌اند و بسیار پیچیده و سخت است چون ابهام زیادی در تعریف آن وجود دارد و بسیاری فهم خودشان را از عدالت، تمام می‌دانند.
▬ شاید در منابع علمی عدالت را نهادن یا وضع کردن هر چیز در جای خود تعریف کرده باشند. این یعنی، هر امر، عنصر، سیاست و عملکردی یک بهترین دارد که باید در آن‌جا قرار گیرد. از این منظر، عدالت مفهومی در راستای بهینگی خواهد یافت. یعنی، اگر عدالت در همه شئون یک جامعه برقرار شود، هر چیزی در بهترین جایی که باید باشد قرار خواهد گرفت و بهینگی در تخصیص منابع به معنای کامل با معنی عدالت کامل یکی خواهد شد.
░▒▓ چند وجه از عدالت در عمل
▬ برای درک بهتر عدالت می‌توان به اعتراضات اجتماعی در حوزه تخصیص منابع یا انتخاب‌های عمومی مراجعه کرد. اعتراض نسبت به عدم رعایت عدالت در تخصیص فرصت‌های ارتقا، عدالت در توزیع امکانات آموزشی، عدالت توزیعی، عدالت جنسیتی، عدالت جغرافیایی، عدالت بین نسلی، عدالت قضایی، عدالت عمودی و افقی، اعتراض به ناشایست‌سالاری در مقابل، شایسته‌سالاری، اعتراض نسبت به تصمیم غلط در مقابل، تصمیم صحیح در تخصیص منابع محدود و کمیاب جامعه به نیازهای نامحدود و متنوع.
░▒▓ عدالت آموزشی
▬ از بین حوزه‌های مهم تعریف، عملکرد و خاستگاهی عدالت، عدالت در آموزش بسیار اساسی است. عدالت آموزشی می‌تواند تا حدودی در راستای عدالت در توزیع فرصت‌های ارتقا موثر باشد. توزیع صحیح بودجه آموزش و پرورش در سه مفهوم عدالت جغرافیایی، عدالت بین نسلی و عدالت جنسیتی به صورت مستقیم وارد شده و از سوی دیگر، در صورت انجام صحیح وظایف در نظام آموزش و پرورش، زمینه نزدیک شدن به سایر شاخصه‌های عدالت مانند شایسته پروری، شایسته‌سالاری، تخصیص بهینه منابع و بهینگی در انتخاب‌های عمومی به وجود خواهد آمد. بنا بر این، اهمیت توجه به تصمیم‌های صحیح و عادلانه با توجه به همه مفاهیم حوزه عدالت می‌تواند یکی از اساسی‌ترین تصمیمات حوزه بودجه‌بندی در دولت باشد.
░▒▓ عدالت در تخصیص بودجه
▬ بودجه دولت که سند تخصیص هزینه‌های دولت برای پوشش دادن به برنامه‌ها و اهداف عالیه جامعه است، اصلی‌ترین سند تخصیص منابع در جامعه است. این سند هم تخصیص منابعی را که مستقیم در اختیار دولت هستند بر عهده می‌گیرد، و هم تخصیص منابع بخش خصوصی را که به دنبال تخصیص‌های بودجه‌ای دولت به سمت و سوهای خاصی هدایت می‌شوند. در اقتصاد ایران سهم بسیار بزرگی از تخصیص منابع به صورت مستقیم در اختیار دولت است. یک نگاه ساده به رقم بودجه مصوب دولت و شرکت‌های دولتی کشور در هر سال و مقایسه آن با تولید ناخالص ملی همان سال نشان می‌دهد در ایران تقریباً، تمام تولید ناخالص ملی را دولت تولید یا هدایت می‌کند و نقش بخش خصوصی بسیار اندک و آن هم کاملاً دنباله‌روی از دولت است. با این سطح وسیع دخالت، هرگونه انحرافی در بودجه عواقب زیانبار و غیر قابل جبرانی به وجود خواهد آورد. بنا بر این، تخصیص بهینه و عادلانه بودجه یک انتظار کارشناختی و یک اصل عقلی است. اگر چه انتظار اجتماعی نیز برآن است که بهترین استعدادهای جامعه برای بهترین نوع مدیریت در بالاترین نهاد تصمیم‌گیری جامعه به نام دولت جمع شوند، تا منابع جامعه را به بهترین شیوه و با در نظر گرفتن دقیق عدالت جغرافیایی، عدالت جنسیتی، عدالت بین نسلی و... با کمترین هزینه انتخاب و فرصت از دست رفته تخصیص دهند. این ادعای سند بودجه است که بهترین باشد. بهترین اول باشد. چرا که، اگر تخصیص بهتری وجود دارد و ما از آن باخبریم باید ملاک تصمیم باشد.
▬ با این توصیف عدالت در تخصیص بودجه در همه شئون بودجه جاری و ساری است و کوچک‌ترین کم توجهی در ابعاد تخصیص منابع در سند بودجه می‌تواند به مفهوم عادلانه بودن آن خدشه وارد کند.
░▒▓ تخصیص بودجه، بازی‌ای با جمع صفر
▬ اگر فرض کنیم که کارشناسان توانمند و بهترین ما با هم جمع شده‌اند و بهترین سند را نوشته‌اند و همه چیز عادلانه و بهترین است، می‌توانیم مواردی را در عمل مشاهده کنیم که عدالت در تخصیص بودجه را زیر سؤال خواهد برد. زیر سؤال رفتن عدالت جغرافیایی: وقتی یک استان در مرکز بیشترین تعداد مدیر را در رده‌های تصمیم‌گیری داشته باشد و کارشناسان و تصمیم‌گیران به صورت ناعادلانه‌ای توزیع شده باشند. ناخودآگاه هنگام تصمیم‌گیری در خصوص استان خودشان چون اطلاعات بیشتری دارند و اهمیت موضوع برایشان مسجل شده است، کمی دست بازتر عمل می‌کنند. با توجه به جمع صفر بودن بازی تخصیص بودجه‌ای، اگر به استانی سهمی هرچند اندک اضافه شد، این یعنی، همان سهم اندک از استان دیگری کم خواهد شد. این حرکت وقتی در سطحی وسیع و با اعمال نفوذ فراوان نمایندگان، مدیران و لابی‌های متفاوت صورت گیرد، کاملاً ضد عدالت عمل کرده و مشکل آفرین خواهد شد. کما این‌که وضعیت اعمال نفوذ نمایندگان مختلف، کارشناسان، مدیران و گروه‌های لابی در تخصیص بودجه عدالت جغرافیایی را زیر سؤال برده است.
░▒▓ عدالت توزیعی؛ توزیع عادلانه درآمد و فرصت‌های ارتقا
▬ وقتی فرصت‌های بودجه‌ای که بین گروه‌های اجتماعی متفاوت باید توزیع شوند و فاصله طبقاتی را کاهش دهند، خود شامل توزیعی رانتی، نابخردانه یا بر اساس سایه تفکری خاص توزیع شوند، قطعاً عدالت توزیعی را تحت تأثیر قرار خواهند داد. با توجه به وضعیت کنونی کشور و توزیع نامناسب و ناعادلانه سرمایه‌های مختلف در استان‌های کشور، قطعاً عدالت ناصحیح جغرافیایی و عدالت ناصحیح توزیعی را تشدید خواهد کرد. این موضوع خود عدالت در توزیع فرصت‌های ارتقا را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
░▒▓ یک اشتباه نابخشودنی: اتکا به وضع موجود برای شناسایی ظرفیت‌های پذیرش بودجه‌ای
▬ یکی از مشکلاتی که در توزیع بودجه (جاری و عمرانی) وجود دارد متکی بودن شدید آن به ظرفیت‌های پذیرش است؛ لذا، کارشناسان و مدیران در هر نوع توزیع مجددی از بودجه سریعاً، موقعیت‌های خوب پذیرنده را انتخاب و بهترین انتخاب را از نگاه خود می‌کنند، اما، باید توجه کرد که ظرفیت پذیرش بودجه خود تابعی از تخصیص‌های قبلی است. هرچند ما برای یک منطقه یا بخش خاص طی سالیان فراوان بودجه بیشتری اختصاص دهیم ظرفیت پذیرش بالاتری نیز به دست خواهد آورد. این موضوع باعث می‌شود تا در هر بار تخصیص مجدد، بودجه بیشتری را نیز طلب کند. این مسأله با توجه به این‌که بودجه یک منبع عام و ملی است، می‌تواند منجر به شکل‌گیری فرصت‌های ارتقای فراوان در یک سو و نبود فرصت‌های مصرف بودجه و البته، ارتقای اجتماعی در سوی دیگر شود.
░▒▓ عدالت بین نسلی
▬ اگر بشر بخواهد برای تمام نسل‌ها زمین را حفظ کند امروز چه وظیفه‌ای دارد. عدالت بین نسلی پاسخی به این سؤال است. وقتی تمام منابعی را که باید برای تمام نسل‌ها باشد در بودجه‌های سالانه مصرف کنیم. وقتی سلامت محیط و اطمینان به زیست سالم در آن را برای آیندگان با تخصیص غیر بهینه از بین ببریم، وقتی دانش و علم تولید شده در نسل حاضر را به عنوان اصلی‌ترین ارثیه برای نسل آینده به رسمیت نشناسیم، وقتی اسناد بودجه توزیع منابع را بین نسل‌هایی که هم اکنون، در حال زیست هستند و آن‌هایی که هنوز به دنیا نیامده‌اند با دقت کارشناسی دنبال نکرده باشد، قطعاً آن سند بودجه کاملاً بهینه و عادلانه شکل نخواهد گرفت. توجه مهم این‌که آموزش و پرورش مهم‌ترین سرمایه‌گذاری در نسل آینده است. اگر کشور می‌خواهد و باید که در آینده بالنده و توانمند ظاهر شود، لازم است تا نسبت به آموزش و پرورش و تخصیص بودجه درآن در همه شئون نگاه عادلانه وجود داشته باشد.
▬ هرچند مطلب می‌تواند بیشتر از این طولانی شود، ولی، اهدافی که از نوشتن آن بود تحقق یافت. جمع‌بندی یک جمله است. بودجه عادلانه بودجه‌ای است که در آن عدالت آموزشی در همه شئون رعایت شده باشد.
برداشت از دنیای اقتصاد
هو العلیم
