دکتر
محمد خالقی مقدم؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
▬ در دوره قاجاریه و بعد از مرگ آغامحمدخان در اوایل حکومت فتحعلی شاه، ژوبر، فرستاده ناپلئون به ایران از بازار سنتی زنجان بحث می‌کند و در سفرنامه‌اش می‌نویسد: می‌توان در حدود دو هزار خانه را در زنجان برشمرد، این شهر دارای بازار زیبایی است که در آن افشارها، قالی‌ها، نمدها و بافته‌های پشمی خود را می‌فروشند و باروت، اسلحه و ساچمه می‌خرند.
▬ یازده سال بعد از سفر ژوبر به زنجان و رویت بازار آن، یک افسر انگلیسی هم به نام جانسون از بازار زنجان دیدار می‌کند، لازم به یادآوری است که این افسر انگلیسی هم در ایام سلطنت فتحعلی شاه و در دوران حکومت عبدالله میرزای قاجار که حاکم زنجان بوده در سال ۱۱۹۷ هجری شمسی از بازار زنجان دیدار می‌کند و نیز این ایام مصادف بود با جنگ‌های طولانی ایران و روسیه که هنوز بازار قیصریه زنجان به وسیله عبدالله میرزا ساخته نشده بود. جانسون در مورد بازار زنجان چنین می‌نویسد:
• پانزدهم ژوئن ۱۸۱۷ م به مقصد ارمغانه که در ۲۴ مایلی (حدود ۳۸ کیلومتر) زنجان بود راه افتادیم و ساعت یک بامداد مهمانخانه را ترک کردیم و به سمت دروازه‌ای از شهر هدایت شدیم و وارد بازار شدیم که چند صد یارد طول داشت و سقفش با چوب و علف به جای طاق قوسی پوشیده شده بود که تا دروازه بعدی ادامه داشت و به وسیله نور فانوس‌ها چند نگهبان را دیدیم که هر کدام چراغی نفتی به همراه و ظاهری فقیرانه داشتند. با چوب یا شمشیر در دست و با خروج از در دیگر و پس از تحمل سختی وارد یک راه بزرگ و پهنی شدیم.
▬ و نیز در همان سال، موریس دوکوتز بوئه که همراه سفیر روس به ایران آمده بود در کتاب خود به نام «مسافرت به ایران» به وصف بازار سنتی زنجان پرداخته و نوشته است که مقدار زیادی فیروزه در دکان‌های بازار زنجان دیده. او می‌نویسد: «ما بهترین گلابی‌ها را در بازار زنجان یافتیم».
▬ هفت سال بعد، کاپیتان جورج کپل هم از بازار زنجان دیدار می‌کند و در این دوره (یعنی سال ۱۲۰۳ ه ش) که مطابق با جنگ‌های دوم ایران و روس و قرارداد ترکمانچای بود، زنجان به عنوان یک شهر پشت جبهه تدارکات جنگ را تأمین می‌کرد و عبدالله میرزا نیز با کشف گنجینه‌ای از قبر ارغون خان ایلخانی در کوه سجاس که ناسخ‌التواریخ و فارسنامه ناصری به آن اشاره کرده‌اند، ثروت زیادی به دست می‌آورد که احتمالاً، بخشی از آن را صرف ساخت و بازسازی بازار زنجان و مسجد عبدالله میرزا و حمام شاهزاده قیصریه و عمارت دارالحکومه خود می‌کند. در زمان ورود جورج کپل به زنجان هنوز کار ساخت بازار جدید [یعنی قیصریه کنونی] و انشعابش به سمت بازار بزرگ زنجان به پایان نرسیده بود.
▬ در این دوره عبدالله میرزای قاجار بازار قیصریه را به بقیه بازار سنتی زنجان می‌افزاید. گزارش جورج کپل نشان می‌دهد که تمام سقف بازار زنجان در دوره قاجاریه ساخته نشده است، بلکه تنها بخش کوچک بازار؛ یعنی، قیصریه مربوط به دوره تاریخی قاجاریه بوده و بقیه «بازار بزرگ زنجان» که امتداد شرقی – غربی داشته، قدمت بیشتری دارد. جورج کپل، بازار زنجان را از بازارهای همدان و کرمانشاه پررونق‌تر و زیباتر دانسته و آن را با بازار بغداد مقایسه می‌کند. به گفته او در بازار زنجان کلیه کالاهای مصرفی و خانگی به فروش می‌رسیده است. وی هم‌چنین، می‌افزاید که «بازار جدید دارای طاقی قوسی است و بسیار محکم و خوب ساخته شده است و در مقابل، بازار، عمارت، مسجدی درجه یک در حال احداث است [یعنی همین مسجد سید با مسجد عبدالله میرزای کنونی در جنب قیصریه] که نمای بیرونی آن را با آجرهای میناکاری شده موزائیک کرده و طبقه اول آن تکمیل شده بود و طاق آن از سنگ تراشیده شده بود» .
▬ دوازده سال پس از دیدار جرج کپل از بازار زنجان، یک افسر ارتش ایتالیا، به نام کلنل کلمباری از بازار زنجان دیدار می‌کند و در سفر نامه‌اش می‌نویسد که؛ زنجان بازاری بزرگ و شلوغ دارد و مسجد نسبتاً بزرگ و چند قصر قدیمی.
▬ اوژن فلاندن و پاسکال کوست نیز که در سال ۱۲۲۵ هجری شمسی از زنجان دیدار می‌کنند درباره بازار این شهر می‌نویسند؛ «زنجان بازارهای بزرگ و وسیع و مسجدی بزرگ دارد» . کنت دوگوبینو، سیاح فرانسوی نیز در سفرنامه‌اش به نام «سه سال در آسیا»، در مورد بازار زنجان چنین می‌نویسد: «بازار زنجان زیبا نیست، ولی، رونق دارد».
▬ در دوره محمدشاه قاجار یک خارجی دیگر، به نام جیمز بیلی فریزر به زنجان رفته و در گزارش خود نوشته است؛ «درباره این شهر برایتان بگویم، این‌که چکاچک چکش‌ها و پتک‌های فراوان و هیاهوی کسب کار دکانداران از میدان کوچک نزدیک چاپارخانه آن که صبح زود هم به گوش می‌رسید و این امر از وجود صنعت حرفه‌ای رایج حکایت می‌کرد، زیرا، زنجان مرکز ناحیه وسیع و مقر یکی از شاهزادگان خاندان سلطنتی است و پس، بی‌شک یکی از مراکز عمده بازرگانی باید باشد».
▬ نارضایتی مردم زنجان از حکومت قاجار منجر به شورش آنان در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه شد. بنا به آن‌چه در کتاب «ناسخ التواریخ» ذکر شده؛ مقاومت مردم زنجان در برابر سپاهیان حکومت موجب شد که بازار این شهر به آتش کشیده شود.
برداشت از دنیای اقتصاد
هو العلیم
