برداشت 
آزاد از گروه تاریخ؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
▬ روز یک‌شنبه شش آذر هزار و سیصد و یازده، وزیر وقت دارایی، با ارسال نامه‌ای، لغو امتیاز دارسی را به ب. ر. جکسون (مدیر مقیم شرکت نفت جنوب) اطلاع داد. در این نامه آمده بود: «بارها دولت ایران به شرکت نفت ایران و انگلیس اطلاع داده بود که امتیازنامه سال ۱۹۰۱ (۱۲۸۰ خورشیدی) دارسی، منافع دولت ایران را تأمین نمی‌کند و لازم است روابط میان دولت ایران و شرکت نفت براساس توافق جدیدی که منافع واقعی ایران را در نظر گرفته‌باشد تنظیم شود در نتیجه، وزیر دارایی بنابه تصمیم اتخاذ شده ازسوی دولت ایران باید به شما اطلاع دهد که از این تاریخ امتیاز دارسی را لغو کرده و آن را باطل می‌داند». در پایان این نامه اعلام شده بود که دولت ایران آماده است تا امتیاز جدیدی را با حفظ منافع کشور به آن شرکت ارائه کند.
▬ روز بعد، شرکت نفت ایران و انگلیس بلافاصله نسبت به موضوع واکنش نشان داد و چنین اظهار کرد: «شرکت این عقیده را نمی‌پذیرد که شرایط امتیاز دارسی تأمین‌کننده منافع دولت ایران نیست و در صورت واقعیت داشتن چنین امری باز هم نمی‌پذیرد که دولت ایران حق داشته باشد امتیاز را- به‌طور یک‌جانبه- لغو کند. مدیران شرکت امیدوارند که دولت ایران پس از بررسی مجدد بی‌درنگ از نظر خود عدول کند».
▬ باوجود مخالفت شرکت نفت ایران و انگلیس تصمیم دولت در جلسه ۱۰ آذر ۱۳۱۱ مجلس شورای ملی مطرح و تصویب شد و امتیاز دارسی به‌صورت رسمی لغو شد. در ۱۱ آذر واکنش دولت انگلیس نسبت به این موضوع در نامه‌ای از سوی وزیر مختار بریتانیا در تهران به دولت ایران اعلام شد. در این نامه آمده بود: «گرچه دولت پادشاهی انگلستان هنوز امید دارد که دولت ایران از طریق مذاکرات مستقیم با شرکت نفت به راه‌حلی دوستانه برسد؛ اما، تردید ندارد که اگر لازم باشد، تمام اقدامات قانونی و ضروری را برای منافع عادلانه و بی‌چون و چرای خود به کار خواهد برد و هیچ زیانی را به منافع شرکت و هیچ مداخله‌ای را در مورد تاسیسات و فعالیت‌های تجاری خود در ایران تحمل نخواهد کرد».
▬ انتشار این نامه تهدیدآمیز با تدارکات جنگی از جانب بریتانیا همراه بود. زره‌پوش‌هایی از کراچی به نیروهای موجود بریتانیا در خلیج‌فارس پیوستند. هم‌چنین، نیروهای این کشور در عراق به حال آماده‌باش در آمدند و خروج آن‌ها از عراق به تعویق افتاد. البته، این تحرکات نه با هدف حمله نظامی؛ بلکه بیشتر برای نمایش قدرت انجام می‌گرفت تا انگلیس بتواند در مذاکرات احتمالی پیش‌رو از موضع قدرت برخورد کند، چراکه در آن شرایط، انگلیس دیگر به فکر نجات امتیاز دارسی نبود؛ بلکه تلاش می‌کرد تا امتیاز جدیدی به‌دست آورد که منافع اساسی شرکت نفت و دولت بریتانیا را حفظ کند. هنگامی که قرارداد دارسی از سوی ایران لغو شد نشریات خارجی این مسأله را هر یک از ظن خود تحلیل کردند. روزنامه شیکاگو تریبون در همان زمان با اشاره به لغو قرارداد مذکور و تأثیر آن بر روابط ایران و انگلیس، نوشت:
• وزارت امور خارجه انگلستان فعلا مشغول مطالعه وضعیتی است که در نتیجه، الغای قرارداد دارسی از طرف دولت ایران پیش آمده است. شکی نیست که دولت ایران این عمل را در نتیجه، نفوذ روسیه انجام داده است هر گاه این تصمیم در ازمنه سابق صورت می‌گرفت دولت انگلیس اول یک کشتی جنگی به خلیج‌فارس گسیل می‌داشت و بعداً وارد مذاکره می‌شد، ولی، ایران امروز هم کشتی جنگی دارد و ایتالیایی‌ها آن را اداره می‌کنند و اگر احیانا مورد حمله انگلیسی‌ها واقع بشوند ممکن است که نیروهای آن کشور را شکست دهند. از سوی دیگر، معلوم نیست که دولت انگلیس بتواند در یک مرافعه حقوقی بین دولت و یک کمپانی، ایران را بر حسب قوانین بین‌المللی به محکمه لاهه جلب نماید.
▬ سه جریده مهم انگلیس نیز علت اقدام دولت ایران را این گونه تحلیل کردند:
• جریده «بیرمنگام گازت»، جریده «یرک شیر آبزرور» و جریده «نرزرن گو» هر سه متفقا اظهار می‌دارند که نظر به چند فقره اصطکاکی که بین دولتین در این اواخر وجود داشته و روابط را تا حدی تیره کرده است می‌توان احتمال داد که دولت روسیه از این وضعیت سوءاستفاده کرده باشد و نفوذ این دولت در تحریک دولت ایران موثر بوده باشد.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم
