برداشت 
از مجید زواری؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
▬ جنگ‌های ناپلئونی در دهه نخست قرن نوزدهم (۱۱۷۹ تا ۱۲۷۹ ش) موجب تماس مجدد اروپاییان با ایران شد. چون فرانسه و انگلستان خواهان روابط دوستانه با این کشور بودند و دولت روسیه بار دیگر به ایران تجاوز کرده بود، کمپانی هند شرقی بریتانیا به دنبال فترت دراز مدت سده هجدهم (۱۰۷۹ تا ۱۱۷۹ ش) در روابطش با ایران در سال ۱۸۰۱ م/۱۱۸۰ ش پیمان‌های دوستی و تجارت با دولت قاجار را امضا کرد.
▬ انگلستان با استفاده از قدرت نظامی در رسیدن به هدف‌های دیپلماتیک و استراتژیکی خویش، در نیمه سده نوزدهم (۱۱۷۹ تا ۱۲۷۹ ش) تفوق تجاری خود در ایران را هم تثبیت کرد. داد و ستد بریتانیا با ایران در نیمه نخست سده نوزدهم (۱۱۷۹ تا ۱۲۷۹ ش) در خلیج فارس و نیز در مسیر بازارهای پر جمعیت شمالی سیر صعودی شتابنده‌ای پیدا کرد. با استقرار تفوق سیاسی کمپانی هند شرقی در هندوستان، این شرکت در مبادلات تجاری با ایران در خلیج فارس به جای پارچه‌های هندی، کالاها و پارچه‌های انگلیسی را به ایران صادر کرد.
▬ انگلستان در ضمن کالاهای خود را در مقادیر زیاد با کشتی تا دریای سیاه و بندر ترابوزان متعلق به عثمانی می‌فرستاد و از آن‌جا از طریق خاک عثمانی به بازارهای تبریز و صفحات شمالی ایران وارد می‌نمود. تبریز در این زمان بزرگ‌ترین بازار تجارتی ایران بود. وقتی به دهه ۱۸۵۰ م می‌رسیم، انگلستان بزرگ‌ترین طرف تجاری ایران است. ۵۰ درصد یا بیشتر صادرات و بیش از ۵۰ درصد واردات ایران را در دست دارد.
▬ در دوره پنجاه ساله مابین ۱۸۶۳ م/ ۱۲۴۲ ش و ۱۹۱۴ م/ ۱۲۹۳ ش رشته امتیازهایی در مورد بهره‌برداری یا انحصار مواد خام و توسعه زیربنایی از طرف دولت ایران به اتباع روس و انگلیس و دولت‌های مزبور داده شد. در سال ۱۸۷۲ م/ ۱۲۵۱ ش، شاه ایران امتیاز احداث راه‌آهن، خط‌های تلگراف، کشتی‌رانی در رودخانه‌ها، بهره‌برداری از معادن و جنگل‌های دولتی و کارهای زهکشی و آبیاری در ایران را به مدت هفتاد سال به بارون جولیوس دو رویتر، از اتباع بریتانیا واگذار کرد و در امتیازنامه مقرر شده بود که رویتر در آینده برای گرفتن امتیاز بانک، احداث جاده‌ها و خیابان و ایجاد کارخانه‌ها نیز حق تقدم خواهد داشت. شاه همه این امتیازها را تنها در ازای گرفتن ۴۰ هزار پوند استرلینگ به رویتر واگذار کرده بود.
▬ دو امتیاز دیگری که در این‌جا شایان ذکرند، امتیاز تنباکو و امتیاز نفت است. ناصرالدین شاه در ۱۸۹۰ م /۱۲۶۹ ش، انحصار فروش توتون و تنباکو را به یک شرکت انگلیسی واگذار کرد. به دنبال آن، یک نهضت اجتماعی توده‌ای آغاز شد و شاه را به الغای امتیاز ناچار کرد. امتیاز دیگری که کمتر جنجال برانگیز بود، اما، به همان اندازه سرنوشت ساز شد، اجازه مخصوصه‌ای بود که شاه در ماه مه ۱۹۰۱ به ویلیام ناکس دارسی داد؛ با این مضمون که به جهت تفتیش و تفحص و پیدا کردن و استخراج و بسط دادن و حاضر کردن برای تجارت و نقل و فروش محصولات زیر که عبارت از گاز طبیعی و نفت و قیر و موم طبیعی باشد، در تمام وسعت ممالک ایران در مدت ۶۰ سال از تاریخ امروز اعطا می‌شود. دولت ایران در ازای این امتیاز ۲۰ هزار پوند استرلینگ نقداً دریافت کرد و مقرر شد ۱۶ درصد از سود خالص سالانه نیز به ایران تعلق گیرد. در ۲۶ مه ۱۹۰۸ نفت در صفحات جنوبی ایران کشف شد و شرکت نفت انگلیس و ایران که تمامی سهام آن به دولت بریتانیا تعلق داشت، برای این منظور تاسیس گردید. علاوه بر سودی که از این امتیازها عاید بریتانیا شد، بر حجم مبادلات تجاری آن کشور با ایران به مقدار زیادی افزوده شد و این روند صعودی تا جنگ جهانی اول ادامه یافت. جمع داد و ستد دو کشور که در سال ۱۸۷۵ م/۱۲۵۴ ش، به ۷/۱ میلیون پوند استرلینگ می‌رسید، در ۱۸۹۵ م/ ۱۲۷۴ ش، به ۳ میلیون و در ۱۹۱۴ م/ ۱۲۹۳ ش، به ۵/۴ میلیون پوند رسید. تراز تجارت خارجی ۲۰ درصد به سود بریتانیا بود. به دلیل رشد روزافزون سهم روسیه در تجارت خارجی ایران، افزایش مطلق سهم بریتانیا در تجارت ایران روند نزولی یافته بود و از ۵۰ درصد در دهه ۱۸۵۰ م، به ۳۳ درصد در ۱۹۰۳ و ۲۰ درصد در ۱۹۱۴ کاهش یافت و حدود نیمی از این حجم داد و ستد در اختیار هند بریتانیا بود. سهم امپراطوری بریتانیا در صادرات به ایران از این بالاتر بود و به ۲۵ درصد می‌رسید. بنا به برآورد تقریبی لیتن، سرمایه‌گذاری بریتانیا در ایران از ۱۸۶۰ تا ۱۹۱۳ در شرکت‌های نفتی، تسهیلات، حمل و نقل، تلگراف و فرش به ۱۰ میلیون پوند استرلینگ بالغ می‌شد.
░▒▓ روابط تجاری با روسیه
▬ روسیه بین سال‌های ۱۸۰۱ و ۱۸۲۸ در دو جنگ با ایران و پیروزی بر این کشور، بخش وسیعی از قلمرو ایران را جدا نمود. در نخستین جنگ، مناطق پهناوری از جمله باکو را به خاک خود ضمیمه ساخت و حقوق گمرکی ۵ درصد را برای خود تعیین نمود. به دنبال پیروزی نظامی روسیه، بر منافع اقتصادی آن کشور در ایران افزوده شد. بنا به بعضی برآوردها، صادرات روسیه به ایران در فاصله سال‌های ۱۷۶۰-۱۷۵۸ تا ۱۸۲۶ ده برابر افزایش یافت. در نیمه قرن نوزدهم، ایران ۹۰۰ هزار روبل کالا به روسیه صادر کرد و روسیه در عوض، ۳/۵ میلیون روبل کالا به این کشور صادر نمود. با این حساب یک دهم واردات و یک سوم صادرات ایران در اختیار روسیه بود که اگر این طور باشد، با سال ۱۸۰۰ تفاوت چندانی نکرده است. روسیه بعد از سال ۱۸۵۰ بر تفوق تجاری و سیاسی خود در ایران افزود. این امر تا حدی ناشی از صنعتی شدن روسیه و تا حدی توسعه طلبی آن در آسیای میانه و ایران بود. در بازار ایران برای کالا و اقدام محصولات کشاورزی روسیه تقاضا ایجاد شد و ایران به بازاری برای کالاهای صنعتی روسیه تبدیل گردید و روسیه هم از حالت فشار نظامی کاست و به وسایل مسالمت آمیز و رخنه اقتصادی متوسل شد. سیاستی که ماروین انستز، آن را امپریالیسم روبل نامیده است. روس‌ها هم مانند انگلیسی‌ها درصدد کسب امتیاز، نفوذ در نهادها و افزایش داد و ستد با ایران برآمدند. مهم‌ترین امتیازهایی که روس‌ها از ایران گرفتند، امتیاز شیلات دریای خزر، جاده‌سازی، احداث خط‌های تلگراف، راه آهن و ایجاد بانک بود. بانک استقراضی، روسیه یکی از نهادهای کلیدی و عامل نفوذ روسیه در ایران بود که در سال ۱۸۰۱ ایجاد گردید و به زودی املاک زیادی نیز به رهن گرفت، وارد معاملات تجاری شد و وام‌های سنگینی به دولت قاجار داد.
▬ بانک استقراضی در سال ۱۹۱۴ معادل ۱۲۷ میلیون روبل سرمایه داشت که از همه سرمایه‌گذاری‌های دولت بریتانیا و اتباع آن در ایران در آستانه جنگ جهانی افزون‌تر بود. نقطه عطف صعود روسیه و دستیابی به تفوق در ایران، دهه‌های ۱۸۸۰ و ۱۸۹۰ بود. روسیه، حتی، در سال ۱۸۹۵ به عنوان طرف عمده تجاری ایران با انگلستان برابری می‌کرده است (اگر نگوییم از آن پیشی گرفته بود). این فاصله در دهه بعد زیادتر شد. در سال ۱۹۱۴ برتری روسیه در این زمینه امری مسلم بود. روسیه ۵۶ درصد واردات ایران و ۷۲ درصد صادرات آن را در اختیار داشت. این ارقام برای بریتانیا به ترتیب ۲۸ درصد و ۱۳ درصد بود. تراز بازرگانی با ایران نیز به تدریج به نفع روسیه شد و در ۱۹۱۴-۱۹۱۰ کسری تجاری ایران با روسیه به یک میلیون پوند رسید. سلطه بی‌حد و مرز روسیه بر عرصه اقتصادی، در آستانه جنگ جهانی اول به صراحت توسط انتز بیان شده است؛ ایران تا حد چشمگیری در مدار اقتصاد روسیه قرار داشت و بخشی از اقتصاد آن کشور محسوب می‌شد.
░▒▓ بازرگانی
▬ موقعیت مناسب ایران برای بازرگانی خارجی و امور ترانزیتی در غالب ادوار تاریخی، موجب بسط تجارت و تمرکز سرمایه در این کشور بوده است. راه مشهور ابریشم که مدیترانه را از طریق راه‌های ارتباطی شمال ایران به چین مرتبط ساخته بود و راه ادویه که از طریق خلیج فارس و بنادر جنوبی ایران می‌گذشت و خریداران کالاهای هندوستان را از طریق ایران با آن شبه قاره مربوط می‌ساخت، از قرن هفتم تا اوایل قرن دهم هجری و تشکیل دولت صفویه موجب رونق بازار تجارت داخلی و خارجی ایران بوده و بندر سیراف (بندر طاهری کنونی) و گمبرون (بندر عباس فعلی) و ریشهر (بندر بوشهر) و بعضی از بنادر دریای عمان و تکیه‌گاه‌های دریای ایران در خلیج فارس از قبیل جزایر هرمز و قشم در دوره حکومت صفویه، به پایه‌ای از فعالیت و رونق تجاری رسیدند که در آسیای غربی و جنوبی نظایر آن‌ها را در آن دوره نمی‌توان یافت. اروپا در قرن هجدهم میلادی مقارن با قرن دوازدهم هجری، با انقلاب صنعتی مواجه گردید و استفاده از نیروهای طبیعی مانند بخار آب برای به کار انداختن کارخانه‌ها نخست، در انگلستان و، سپس، در ممالک دیگر اروپا رواج یافت و در رشته‌های گوناگون صنایع بخصوص نساجی و ریسندگی، اختراعات تازه به عمل آمد و تحول جدیدی روی داد که نتیجه آن بالا رفتن سطح تولید بود.
▬ انگلستان در رأس کشورهای صنعتی جدید قرار داشت و روسیه تزاری نیز به تدریج روش و تکنیک صنعت جدید، یعنی، صنایع ماشینی را از اروپای غربی اقتباس نمود و کارخانه‌های متعدد پارچه بافی و شیشه‌گری و چینی‌سازی و امثال آن‌ها را دایر کرد.
▬ در دوره اول سلطنت قاجاریه، یعنی، از سال ۱۲۱۰ تا ۱۲۵۰ هجری قمری، حکومت قاجاریه با یک سلسله جنگ‌های دفاعی در برابر روسیه و عثمانی مواجه شد و انگلستان پس از راندن رقیب خود، یعنی، فرانسه، برای بسط نفوذ سیاسی خویش در کشور ما به فعالیت پرداخت و رقابت اقتصادی و سیاسی روسیه و انگلیس با مظاهر زشت و ناگوار خود به نحو بارزی در ایران تجلی پیدا کرد. این رقابت در درجه اول برای رخنه در امور مالی و اقتصادی ایران و کسب امتیازات اقتصادی و معافیت‌های گمرکی و عقد قراردادهای تجاری پرسود برای آن دو کشور آغاز گردید و روز به روز شدت یافت و هر دو رقیب برای پیشرفت مقاصد خود، از هیچ اقدام و عمل سیاسی خودداری نکردند. به این ترتیب، بازرگانی خارجی ایران، به مرور زمان در انحصار دو دولت زورمند روس و انگلیس قرار گرفت و امور مالی و سایر شئون اقتصادی ایران استقلال خود را از دست داد.
░▒▓ واردات و صادرات
▬ ایران یک کشور کشاورزی بوده و جز مواد خام نباتی و حیوانی، محصول دیگری برای صدور به خارج نداشته و این حالت هنوز در کشور ما برقرار و قسمت اعظم صادرات ما به خارج مواد حاصله از کشاورزی و دام‌پروری است. ممالکی که با ایران داد و ستد داشتند، سعی می‌کردند مواد خام نباتی و حیوانی را در بازارهای داخلی به حداقل قیمت خریداری کنند و چون ایران راه‌های ارتباطی درجه اول نداشت، خریداران خارجی کالاهای ایران، حمل کالا را تا بنادر جنوب و شمال بر بازرگانان تحمیل می‌کردند و جنس خریداری شده را در یکی از بنادر جنوب یا شمال ایران تحویل می‌گرفتند و با کشتی‌های نقلیه خود حمل می‌کردند. مقررات گمرکی نیز درباره تجارت ایران با روسیه و انگلیس، تابع مقررات کشورهای کاملته الوداد و در حداقل تعیین شده بود و بازرگانان انگلیسی و روسی، چه از لحاظ خرید کالا در داخل کشور ما و چه از لحاظ وارد کردن کالاهای خود به کشور، سود فراوان می‌بردند.
▬ در تجارت خارجی ایران، روس و انگلیس و هندوستان به تناوب مقام اول و دوم و سوم را داشتند و مدت‌ها روسیه مقام اول را در تجارت خارجی ایران برای خود حفظ کرده بود؛ به طوری که قریب به ۴۵ درصد از معاملات خارجی ایران با روسیه انجام می‌گرفت و انگلیس و هند نیز ۲۵ تا ۳۰ درصد داد و ستد خارجی ایران را داشتند و ۳۰ تا ۲۵ درصد بقیه واردات و صادرات ایران با کشورهای دیگر جهان صورت می‌گرفت.
▬ ارزش واردات ایران از روسیه غالباً یک برابر و نیم ارزش صادرات و از انگلستان و هند (مستعمره انگلستان) پنج تا پنج برابر و نیم بهای صادرات ایران به آن دو کشور و بهای صادرات ایران به عثمانی بیش از ارزش واردات از آن کشور بوده است. به این ترتیب، عثمانی از لحاظ خرید کالای ایران در مقام اول و روسیه در مقام دوم قرار داشته است. بلژیک نیز به علت همبستگی با سیاست خارجی بریتانیا و به آن علت که اتباع آن دولت به عنوان مستشار و مستخدم امور مالی در رأس تشکیلات گمرکی ایران قرار داشتند، توانست واردات خود را به ایران افزایش دهد و از طرف دیگر، چون ظرفیت‌های بازار ایران برای قبول کالای خارجی تقریباً، ثابت مانده بود، افزایش حجم بهای واردات ممالک روسیه و انگلیس به ایران قهراً موجب تقلیل واردات کشورهای دیگر مانند فرانسه و اتریش و هلند شده و فقط آلمان بوده است که با ایجاد تسهیلات ابتکاری در تجارت خارجی خود و در میدان رقابت اقتصادی با انگلستان و روسیه توانست بازرگانان ایران را به خود جلب کند و در مدت ده سال واردات خود را به ایران تا ۵/۶ برابر افزایش دهد.
برداشت از دنیای اقتصاد
هو العلیم
