برداشت 
آزاد از ناصرالدین پروین؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
░▒▓ پایه دانش
▬ میزان دانش آموختگی اغلب روزنامه‌نگاران دوره مشروطه روشن نیست. پاره‌ای از روحانیان درجه اجتهاد داشتند و دیگران نیز، دوره‌ای را در حوزه‌های دانش دینی گذرانده بودند.
▬ ده پزشک روزنامه‌نگار، دانش‌آموخته دارالفنون یا کشورهای خارجی (اسلامبول و پاریس) بوده‌اند.
▬ جز آنان، چهار روزنامه‌نگار دیگر در دارالفنون درس خوانده و دو تن دانش‌آموخته مدرسه علوم سیاسی تهران بودند.
▬ افزون بر عربی‌دان‌ها و ترکی‌خوان‌ها، دست کم ۲۱ روزنامه‌نگار زبانی اروپایی (بیشتر فرانسه و روسی) می‌دانستند.
▬ پایه دانشوری شماری از روزنامه‌نگاران را نیز نباید از یاد برد: علی اکبر دهخدا، محمد تقی بهار (ملک‌الشعرا)، حسن تقی زاده، عبدالرحیم خلخالی، محمد علی تربیت، حسن رشدیه، محمد ناظم الاسلام کرمانی، محمد علی داعی الاسلام، علی‌محمد اویسی، محمد مهدی تبریزی (زعیم الدوله)، محمود غنی زاده و مرتضی قلی خان فکری ارشاد.
▬ اینان، نوشتارها و پژوهش‌های ارزنده‌ای از خود بر جا نهادند که عمدتاً پس از خیزش مشروطه‌خواهی نوشته شده و به چاپ رسیده است. از ۲۰ روزنامه‌نگار نیز سروده‌هایی در دست است که برجسته‌ترین‌شان ادیب‌الممالک فراهانی، بهار، غنی زاده، دهخدا و اشرف الدین قزوینی بوده‌اند.
░▒▓ سرنوشت
▬ با کودتای محمدعلی شاه، سلطان العلما (ناشر روح‌القدس)، جهانگیرخان (ناشر صور اسرافیل)، سلیمان میرزا (ناشر حقوق) و شیخ علی قاضی (ناشر مدی) به زندان باغ شاه افتادند؛ زیرا، نخواستند در سفارت بیگانه پناه گزینند. سه تن از اینان به دست دﮋخیمان استبداد جان باختند و تنها سلیمان میرزا از مرگ گریخت.
▬ سعید سلماسی، نگارنده جوان شورای ایران چاپ تبریز، در همان شهر به دست آزادی ستیزان شهید شد و سه تن دیگر از روزنامه‌نگاران این دوره را نیروی اشغالگر روس در عاشورای ۱۳۳۰ به همراه ثقه‌الاسلام در تبریز به دار آویخت.
▬ در همان سال شوم، سالارالدوله برادر محمدعلی شاه که علیه مشروطیت قیام کرده بود، میرزا حسین خان مدیر پیشین روزنامه‌های اصفهان و نقش جهان چاپ اصفهان را به همراه همکارش معتمد السلطان، در کرمانشاه اعدام کرد و پنج سال بعد، کمیته مجازات به ترور عبدالحمید ثقفی بنیان گذار طلوع و مظفری بوشهر دست یازید.
▬ شمار روزنامه‌نگارانی که با آغاز استبداد صغیر آواره بیرون و درون کشور شدند، افزون‌تر بود. از آن جمله است دهخدا سردبیر صوراسرافیل، هرندی ناشر تمدن، علی آقا شیرازی ناشر مظفری، سید حسن ناشر حبل‌المتین تهران و مساوات ناشر روزنامه مساوات.
▬ پیروزی مشروطه‌خواهان آسان به دست نیامد و مانند همیشه، بهانه برای کین خواهی فراوان بود. آن بهانه‌ها، شامل چهار روزنامه‌نگار نیز شد: میرزا عبدالرحیم الهی را که در روزنامه‌اش اوقیانوس تنها روزنامه مرتب اوایل استبداد صغیر در تهران از خودکامگان هواداری کرده بود و مدیران نیراعظم و آدمیت را به یک سال زندان محکوم کردند؛ اما، هیچ سندی در مورد دلیل محکومیتشان در دست نیست.
▬ اتهام میرزا محمد مجدالاسلام کرمانی، ناشر ندای وطن و کشکول و الجمال و تیاتر، آن بود که با سعدالدوله وزیر امور خارجه یا استبداد صغیر مربوط بوده و به دستور او برای جلوگیری از پیشرفت مشروطه‌خواهان اصفهان و بختیاری به آن سامان رفته و در ضمن، نمایندگی یک روزنامه روسی را نیز در تهران بر عهده داشته است!
▬ ۴۱ تن از روزنامه‌نگاران، پس از جنبش مشروطه‌خواهی هم به این حرفه ادامه دادند و شماری از آنان، شهرت پیشین را حفظ کردند یا بر آن افزودند. ۳۷ تن نیز به مقام‌های برجسته دست یافتند. در میان آنان، دو نخست وزیر هم دیده می‌شود: سید ضیاء الدین طباطبایی و محمدعلی فروغی.
░▒▓ روابط روزنامه‌نگاران با یکدیگر
▬ در مجموع، روزنامه‌های این دوره رابطه‌های دوستانه‌ای با یکدیگر داشتند و اگر انتقادی از هم‌قلمی می‌کردند، کوشش می‌شد که از او یا روزنامه‌اش نامی برده نشود.
▬ با این حال، برخوردهای مستقیمی نیز میان روزنامه تندروی صور اسرافیل با حبل‌المتین تهران و روزنامه نیراعظم و هم‌چنین، روزنامه افراطی روح‌القدس با ندای وطن در گرفت که ادامه نیافت. روح‌القدس، نوشتارهایی نیز علیه روزنامه حبل‌المتین چاپ کلکته در بردارد.
▬ نخستین نشانه‌های تشکل صنفی روزنامه‌نگاران و مدیران هم پدید آمد و آن، بیشتر به صورت همبستگی و همدلی در زمان‌هایی صورت گرفت که آزادی بیان مورد تهدید قرار می‌گرفت. ازجمله، به سال ۱۳۲۵ ق (۱۲۸۵ ش) پشتیبانی جانانه روزنامه‌نگاران پایتخت از حبل‌المتین با اعتصابی سراسری نمایش داده شد.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم
